شکستن طلسم ده ساله... ره‌آورد سفر اردوغان به عراق

در واقع اردوغان در این سفر علاوه بر منافع ترکیه در عراق به موضوع مهمتری نیز چشم دوخته است که در راستای تبدیل کردن ترکیه به هاب ترانزیتی منطقه می‌باشد و در این طرح بلندپروازانه عراق همانند تکه‌ای طلایی برای تکمیل نهایی این پازل است.

اختلافات عراق و ترکیه در سالهای اخیر، که کم هم نبوده‌اند، این پتانسیل را داشته‌اند که به بحرانی شدن مناسبات دو کشور دامن بزنند. از یکسو ترکیه و عراق بیش از 300 کیلومتر مرز مشترک دارند که سایه تهدیدآفرینی و بی‌اعتمادی بر آن موج می‌زند. در سال های نه چندان دور و حتی اکنون بخش زیادی از تروریست‌های داعشی از طریق ترکیه به عراق عزیمت کرده اند و در طرف مقابل نیروهای پ ک ک از داخل مرز عراق و در کوهستان‌های شمالی این کشور به تهدیدآفرینی برای امنیت ملی ترکیه دست می‌زنند. در این رابطه آنچه  سندرم سوور (1920) نامیده می‌شود ، همانند یک فوبیای تاریخی قدیمی که نماد انحلال امپراتوری عثمانی و تجزیه ترکیه توسط نیروهای خارجی در جنگ جهانی اول است ، همچنان تأثیرات عمیقی بر نگاه رهبران آنکارا به عراق و ترس از ایجاد یک دولت کردی  اعمال می‌کند تا جایی که اقدامات خودسرانه ترکیه در نقض حاکمیت سرزمینی عراق و حتی استقرار پایگاه‌های غیرقانونی نظامی در درون خاک این کشور چالش‌آفرین بوده است.

در سالهای اخیر بر این مشکلات اختلافات آبی نیز افزوده شده است. دو رودخانه دجله و فرات منابع اصلی تامین آب عراق هستند که در سالهای گذشته با بحران خشکسالی مواجه بوده است و در این میان نقش سدسازی‌های بی رویه ترکیه بر تشنجات آبی در کشورهای پایین دست بویژه عراق مزید بر علت بوده است. بسیاری از سیاسیون و افکار عمومی عراق به وعده‌های ترکیه برای رهاسازی آب اعتماد نداشته و معتقدند که آنکارا از آب به عنوان سلاح و اهرمی برای فشار بر کشورشان در آینده استفاده خواهد کرد. در حالی که دولت عراق خواستار تقسیم بهتر آب است، ترکیه همواره تقصیر را به گردن مدیریت منابع آب توسط مقامات و بخش کشاورزی و آبیاری در عراق انداخته است.

در این میان اختلافات نفتی داخلی عراق میان بغداد و اربیل بر سر کنترل درآمدها و نحوه صادرات نفت، پای ترکیه را هم به مناقشه باز کرده است و به دلیل تعاملات نفتی مستقل اربیل و آنکارا در سالهای گذشته، این موضوع خود در دامن زدن به نگاه بدبینانه دولت مرکزی عراق به همسایه شمالی تأثیرگذار بوده است.

با حکم دادگاه‌ فدرال عراق و مراجع بین المللی، صادرات نفتی از اقلیم کردستان به ترکیه از بیش از یک سال پیش متوقف شد.

اما با این حال شرایط منطقه‌ای، پبوند منافع (حجم بالایی از تجارت) و نگرانی‌های مشترک امنیتی همواره از وخیم شدن روابط جلوگیری کرده است. این رابطه در طول تاریخ معاصر به صورت سینوسی و با فراز و فرودهای متعدد دنبال شده است.

توافقات استراتژیک ذیل جاده ابریشم جدید

اردوغان طرح بلندپروازانه ای را برای متحول کردن روابط با عراق تدارک دیده است و از این منظر توافقات صورت گرفته در این سفر تحت عنوان «توافقنامه چارچوب همکاری استراتژیک بین جمهوری عراق و جمهوری ترکیه» به امضا رسید.

پیش از این هاکان فیدان وزیر امور خارجه ترکیه روز یکشنبه اعلام کرد که در این سفر بیش از 20 توافقنامه "در زمینه های انرژی، کشاورزی، آب، بهداشت، آموزش و به ویژه امنیت" به امضا طرفین خواهد رسید.

این علاقه‌مندی آنکار به توسعه همه جانبه روابط با عراق، علاوه بر چشم‌داشت ترکیه به گسترش سهم خود از بازار بکر همسایه جنوبی (در سه ماهه اول سال جاری عراق پنجمین واردکننده محصولات ترکیه از غلات، مواد غذایی، مواد شیمیایی، مواد معدنی و غیره بوده است) با اجرایی کردن طرح جاده توسعه نیز پیوند جدی دارد.

 در مارس  2023 بود که اردوغان، از پروژه «جاده توسعه» رونمایی کرد که با ایجاد شبکه 1200 کیلومتری کمربند ریلی و جاده‌ای از بندر بصره تا مرز ترکیه، مسیر زمینی اتصال کشورهای حاشیه خلیج فارس به اروپا را میسر می‌کند. طرحی که اردوغان آن را «جاده ابریشم جدید» توصیف کرد و موعد اجرایی شدن آن تا سال 2030 اعلام شده است.

دولت عراق سال 2029 را برای سال بهره برداری از پروژه «الجافه» اعلام کرده است. با این پروژه در واقع عراق در آرزوی تبدیل شدن به مرکز حمل‌ونقل بین آسیا و اروپا از طریق توسعه بندر فاو است. فاو در شهر بصره در جنوب عراق و بندر اصلی این کشور در خلیج فارس است.

در این شرایط اردوغان برای هموار کردن شرایط اجرای این طرح کلان، حل یکباره اختلافات با دولت عراق را در دستور کار این سفر قرار داده است؛ یعنی پرونده‎های آب، انرژی و امنیت.

مجید اللجماوی، سفیر عراق در آنکارا قبل از انجام سفر ابراز امیدواری کرده بود که با امضای توافق چارچوب استراتژیک جهش کیفی همه جانبه در روابط عراق و ترکیه صورت پذیرد و بویژه پیشرفت در پرونده آب و انرژی و از سرگیری صادرات نفت عراق از طریق ترکیه حاصل شود. خبرگزاری دولتی عراق نیز به نقل از باسم العوادی، سخنگوی دولت از ابتکار، "توافق راهبردی در پرونده آب" خبر داد.

در پرونده امنیتی مهمترین مسئله به حضور عناصر پ ک ک در مناطق شمالی خاک عراق برمی‌گردد. آنکارا همواره از دولت عراق خواسته که پ پ ک را در در لیست گروه‌های تروریستی قرار دهند.

طی 25 سال گذشته، ترکیه ده ها پایگاه نظامی در کردستان عراق به بهانه مبارزه با پ ک ک ایجاد کرده و بارها حملات هوایی و زمینی به درون مرزهای این کشور تدارک دیده که به کشته و زخمی شدن شهروندان و وارد آمدن خسارات مادی انجامیده است. عراق بارها اعتراض خود را به مراجع بین المللی اعلام کرده و حتی در برهه‌هایی حملاتی با منشا ناشناس به پایگاه‌های ترکیه صورت گرفته است.

در این پرونده نیز به نظر می‌رسد همکاری طرفین به مراحل نهایی خود رسیده است. در اسفند ماه سال ۱۴۰۲ بغداد میزبان هیات عالی رتبه امنیتی ترکیه بود که با برگزاری دومین نشست امنیتی مشترک میان دو کشور همراه شد. در این نشست مقامات بغداد و آنکارا بیانیه‌ای ۷ ماده‌ای منتشر کردند که مهمترین هدفش دست‌یابی به الگویی مناسب جهت مبارزه با پ.ک.ک به عنوان یکی از منابع ناامنی و بی ثباتی در منطقه بود.

نکته حائز اهمیت اینکه دولت عراق در این نشست پ.ک.ک را گروهی تروریستی عنوان کرد که این موضع بغداد با استقبال ترکیه مواجه شد و آنها از ایجاد مرکز مشترکی برای عملیات علیه آن گروه خبر دادند.

در مجموع با توجه به زمینه‌چینی اردوغان در این سفر برای اجرایی کردن پروژه بزرگ ترانزیتی «مسیر توسعه»، باید منتظر ماند و دید تا چه اندازه طرفین در اجرای تعهدات و به ثمر رساندن توافقات موفق عمل خواهند کرد و آیا در روابط سینوسی عراق و ترکیه، عمر این دوره شکوفایی کوتاه خواهد بود یا خیر؟